'पार्ले-जी' बिस्कुटकाे कथा ~ बिकेश कविन

 

हामी धेरैजसोलाई ‘जिनियस’ बन्न मनलाग्छ । जिनियस बन्न मन नलाग्ने आखिर कोचाहिँ होला ? जिनियस नै बनिन्छ कि भनेर हामी धेरैजनाले भारतको प्रसिद्घ कम्पनी ‘पार्ले’को ग्लुकोज बिस्कुट ‘पार्ले–जी’ कति खायौं, त्यसको कुनै हिसाबकिताव नै छैन । हामीमध्ये कोही जिनियस भए होलान्, कोही जिनियस बन्ने मार्गमा होलान् । कोही भने जति प्याकेट पार्ले–जी बिस्कुट खाँदा पनि जिनियस बन्न सकेनन् होला । यो लेखमा ‘पार्ले–जी’ बिस्कुटको इतिहासदेखि वर्तमान समयसम्मका विविध किस्साहरू समेट्ने प्रयत्न गरेको छु ।

जुनबखत भारतमा अङ्ग्रेजहरूको राज थियो, त्योबेला भारतीय बजारहरूमा बेलायती उत्पादनहरूकै वर्चस्व थियो जुन निकै महँगा थिए । ती बेलायती सामग्रीहरू धनीहरूका अतिरिक्त अन्य गरिब भारतीय जनमानसहरूले किन्नै सक्दैनथिए । त्यो बेला अङ्ग्रेजहरूले नै बनाएका मिठाईहरू पनि पाइन्थे तर ती मिठाईहरू समेत किनेर खाने हैसियत आम भारतीयहरूको थिएन । 

यो कुरालाई बुझेर आम भारतीयहरूले पनि चकलेट खान पाऊँन् भनेर भारतका मोहनलाल दयाल मिठाई बनाउँन सिक्न भनेर जर्मनी गए । त्यहाँ उनले मिठाई बनाउँन सिके । अनि भारत फर्किदाँ आफूसँगै साठी हजार रुपैयाँमा किनेको ‘केन्डीमेकर मेसिन’ लिएर फर्किए । सन् १९२८ मा दयालले गाईको गोठमै ‘पार्ले’ कम्पनीको अनौपचारिकरूपमा स्थापना गरे अनि त्यहीँ बन्न थाल्यो आम भारतीयको निम्ति ‘पार्ले ओरेन्ज केन्डी’ जुन प्रोडक्ट पार्ले कम्पनीको पहिलो प्रोडक्ट हो । यो चकलेट आम भारतीय नागरिकहरूले खुब रुचाए । महँगा ब्रिटिस केन्डीहरूका विकल्पमा आम भारतीयहरूका निम्ति बनेको पहिलो चकलेट यही नै हो । वास्तवमा, बेलायती बजारविरूद्घको सानो क्रान्ति पनि हो यो जसको सम्पूर्ण जस मोहनलाल दयालमा जान्छ ।

पार्ले कम्पनीको सुरुवाती दिनका केवल १२ जना कामदार थिए । ती पनि मोहनलाल दयालका परिवारका सदस्यहरू नै थिए । तिनीहरू मिठाई बनाउनको निम्ति अहोरात्र काम गर्ने गर्थे । आफू रेसमका व्यापारी हुँदाहुँदै पनि दयालले यो काम गरिरहेका थिए । 

मुम्बईको ‘पार्ला’ भन्ने ठाउँमा खोलिएको कारणले कम्पनीको नाम पनि अलि फेरेर ‘पार्ले’ हुनगएको हो ।  

त्यो बेला अङ्ग्रेजहरूले चियासँगै बिस्कुट खानेगर्थे । त्यो बिस्कुट पनि निकै महँगा थिए । गरिब भारतीयहरूले खानसक्दैन थिए । यस कुरालाई मध्यनजर गर्दै व्यापारी मोहनलाल दयालले सन् १९३९ (जुन सालमा दोस्रो विश्वयुद्घ पनि सुरु भयो) बाट ‘ग्लुकोज बिस्कुट’ बनाउन थाले जुन बिस्कुट निकै नै सस्तो थियो । पार्ला भन्ने ठाउँमा पार्ले कम्पनीले बनाएको कारणले उक्त बिस्कुटको नाम ‘पार्ले ग्लुको’ हुनगयो । यसरी भारतमा आम भारतीय जनमानसहरूको निम्ति पार्ले ग्लुको बिस्कुटको जन्म भयो जुन ग्लुकोज बिस्कुट गरिब भारतीयहरूले मात्र रुचाएनन्, धनी बेलायती उत्पीडक र सामन्तीहरूले पनि खुब रुचाए । सन् १९४५ मा दोस्रो विश्वयुद्घ समाप्त भयो जुन बेलासम्म पार्ले ग्लुको बिस्कुटले बेलायती बिस्कुटहरूलाई पनि जितिसकेको थियो र आफ्नो बजार पनि जमाइसकेको थियो । पार्ले ग्लुको बिस्कुटलाई दयाल र आम भारतीयहरूले गरेको दोस्रो बजार–क्रान्तिको रूपमा देख्न सकिन्छ ।

सन् १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भयो । स्वतन्त्रतासँगै भारत विभाजन पनि भयो । यो समयमा गहुँको अभावले गर्दा केही समयको निम्ति पार्ले ग्लुको बिस्कुट बन्न बन्द पनि भयो । तर, केही समयपछि नै औपचारिकरूपमा पार्ले कम्पनीको स्थापना भयो । पुनः बिस्कुट बन्न थाल्यो । 

सन् १९७२ मा पार्ले ग्लुको बिस्कुटले जेनेभामा ‘विश्व छनोट पुरस्कार’ प्राप्त गर्र्यो । उक्त पुरस्कार ग्लुको बिस्कुटको स्वाद, स्वच्छता, प्याकेजिङ र मिश्रणहरूको शुद्घताको उत्कृष्टताको निम्ति प्रदान गरिएको थियो । 

सन् १९८२ मा पार्ले ग्लुको बिस्कुटको नाम ‘पार्ले–जी’ राखियो । कारण, उबेला अन्य बिस्कुट कम्पनीहरू पनि आइसकेका थिए । ‘ग्लुको’ शब्द ‘ग्लुकोज’बाट आएको थियो जसको कपिराइट पार्ले कम्पनीसँग थिएन । यस कुराको फाइदा उठाउँदै अन्य कम्पनीहरूले पनि आफ्नो बिस्कुटको नाम ‘ग्लुकोज बिस्कुट’, ‘ग्लुकोज’ आदि इत्यादि राखेका थिए किनभने उबेला पार्ले ग्लुको बिस्कुटको ‘ग्लुको’ र ‘ग्लुकोज’ शब्दहरू मानिसहरूका जिब्रामा झुन्डिएका थिए । अर्को प्रसिद्घ कम्पनी ‘ब्रिटेनिया’ले त आफ्नो बिस्कुटको नाम ‘ग्लुकोज–डी’ नै राख्यो । यस कुराले असर पारेको कारणले पार्ले ग्लुकोको पुनः नामकरण ‘पार्ले–जी’ गरियो जुन नाम आजउपरान्त पनि करोडौँ जनजिब्रोमा झुन्डिएको छ । यसरी पार्ले–जी नाम जन्मिएको थियो । 

‘स्वाद भरे, शक्ति भरे’ भन्ने पार्ले–जी बिस्कुटको पहिलो टेलिभिजन विज्ञापन सन् १९८२ मा नै बनेको थियो । 

सन् २००३ मा पार्ले–जी बिस्कुटलाई विश्वको सबैभन्दा बढी बिक्री हुने बिस्कुट भनेर घोषणा गरिएको थियो । ५० अर्ब भारु भन्दा बढीको खुद्रा व्यापारमात्रै गर्न सफल भएको कारणले सन् २०१३ मा पार्ले–जीलाई भारतको पहिलो एफ.एम.सि.जी (फास्ट मुभिङ् कन्जुमर गुड्स) ब्राण्ड भनेर घोषणा गरिएको थियो । 

सुरुसुरुमा पार्ले–जीको ‘जी’लाई ‘ग्लुकोज’ भनेर भन्ने गरिन्थ्यो । पछि यही ‘जी’, ‘जिनियस’ बन्न पुग्यो र आज पनि हामी यसलाई ‘जिनियस’ नै भन्ने गर्छौ । यसैकारणले गर्दा धरैजसो बालबालिका, वयस्क र बूढाबूढीहरू पनि जिनियस भइन्छ कि भनेर पार्ले–जी बिस्कुट खाने गर्छन् । 

पार्ले–जी बिस्कुटको बाहिरी खोलमा हामी एकजना बालिकाको तस्बिर हेर्नसक्छौँ । उक्त तस्बिर निकै पुरानो हो । धेरैजनाले उक्त तस्बिरकी ती सानी नानीलाई नागपुरकी निरू देशपान्डे भन्ने गर्छन् । उक्त तस्बिर उनी ४ वर्ष ३ महिनाको छँदा खिचिएको भनेर धेरैले भन्ने गर्छन् । केहीले उक्त तस्बिरकी बालिका सुधा मुर्थी, गुञ्जन गुण्डानीया आदिमध्ये कोही हुन् भनेर पनि भन्ने गर्छन् । सत्यता भने अर्कै छ । वास्तवमा, त्यो कुनै साच्चिकैको बालिकाको तस्बिर नभएर एभरेस्ट क्रिएटिभ मंगनलाल दैयाले सन् १९६० मा कोरेको चित्र हो । जुन कुराको स्पष्टीकरण पार्ले प्रोडक्टका ग्रुप प्रोडक्ट मेनेजर मयांक साहले दिइसकेका छन् । 

हरेक वर्ष पार्ले कम्पनीले १ खर्ब ४६ अर्ब पार्ले–जी बिस्कुट बनाउनेगर्छ जसलाई विश्वभरिका ६० लाख स्टोर्सहरूमा पठाइने गरिन्छ । 

अहिले पार्ले–जी बिस्कुट विश्वप्रख्यात ब्राण्ड बनिसकेको छ । अहिले पार्ले कम्पनीलाई मोहनलाल दयालका नाति विजय चौहान, ८४ ले सम्हालिइरहेका छन् । 

पार्ले–जी बिस्कुटको आज एकासी वर्ष पूरा भइसकेको छ । भारतमा मात्र नभएर विश्वभरि नै यो बिस्कुट मानिसहरूका चियाको प्रिय साथी बन्दै आइरहेको छ । विशेषतः बालबालिकाको प्रिय साथी बन्दै आइरहेको छ । 

ट्वीटरः @bikesh_kabin

साभार : नेपाल साप्ताहिक, ekantipur, माघ १८, २०७६ मा प्रकाशित 

#पार्लेजी #बिकेशकविन